Романот „Цреша“ е најновото дело на писателот Александар Сашко Кукулев. Тоа е роман што не бара внимание туку тишина, се враќа во својот Велес по шеснаесет години. Не како носталгичен патник, туку како писател што со трпелива прецизност отвора теми што долго биле затворени. Токму „Цреша“ е повод за овој разговор, кој не е само разговор за новото дело, туку и за литература — за тишините, наследствата и зборовите што конечно нашле свој глас.
Романот „Цреша“ отвора теми што често остануваат во тишина — интергенерациска траума, неизговорени семејни болки, наследени тишини. Дали пишувањето на ваков роман значи и некаква форма на лично исцелување?
Не. И не сакам да го прифатам тој наратив. Ова не е обид за лично исцелување, туку чин на културна одговорност. Пишувањето на „Цреша“ не беше бегање во болката, туку соочување со нејзината тишина. Јас не сум испосник на ничија траума, ниту моја, ниту туѓа. Јас сум некој што ги слуша ехата што одѕвонуваат низ генерации, и ги претвора во јазик. Македонската книжевност премногу често ги става авторите во позиција на исповедници — како да пишувањето е дозвола за самосожалување. Тоа е стапица. Зошто би требало да страдам за да бидам валиден автор? Одбивам да ја носам таа крошна на болка како книжевна значка за автентичност. „Цреша“ е роман што не бара сочувство. Тој бара размислување. Психолошко препознавање. Општествена свест. Сакав да го напишам тој роман како што се става прст на пулсот на културата — да видам дали сè уште има срцев удар што никој не го регистрирал. Затоа, ако постои нешто лично во него, тоа е само одлуката да не молчам за нешта што премногу долго останале без јазик.
Интергенерациската траума, како феномен, е сложена и длабока тема што не се разгледува често во македонската литература. Зошто мислите дека е важно токму сега да ѝ се посвети внимание?
Затоа што ова е време кога колективниот неспокој не може повеќе да се игнорира. Македонската литература долго време се задржува на површината на личните драми и идеолошките клишеа, но ретко се осмелува да навлезе во тие длабоки слоеви на наследена болка што постои како невидлива тежина. Интергенерациската траума не е само психолошки поим — таа е симптом на општество што не ги разрешило своите стари рани, што ги пренесува од еден на друг поколение. Нашата литература треба да биде рефлексија на тоа, огледало што не лаже, но исто така и аларм. Но, ние немаме доволно храброст да го прифатиме таквиот предизвик. Сè уште се плашиме од „големите теми“, од тоа да ги кажеме вистинските работи гласно. Наместо тоа, правиме тривијални повторувања и површни анализи. „Цреша“ се роди како бунт против тој страв. Тоа е книга што го раскажува она што другите не сакаат или не знаат како да го кажат, со желба да ги разбуди читателите — не само за да сочувствуваат, туку да ја разберат својата лична и колективна одговорност кон тоа наследство. Кога ќе престанеме да бегаме од вистината за нашата траума, тогаш ќе почнеме да градиме вистинска надеж. До тогаш, ќе останеме заробени во кругот на ќор-сокакот.
Романот „Цреша“ користи симболика — црешовото дрво како лајтмотив кој ја поврзува приказната и емоциите на ликовите.
Црешовото дрво е совршена метафора — убавина и плодност на површината, а под неа корени што се вжарени во темнина. Таа темнина е тишината што се пренесува, болката што се крие, и траумата што не знае како да замине. Дрвото не е само пасивен сведок. Тоа е жив организам кој ја носи истата болка во својот сок, како што и луѓето носат емоции од минатото, длабоко врежани во сопствената душа. Симболот е предупредување и повик – ако не ги исечеме корените на тајните, болката ќе продолжи да расте и да ни ја труе иднината. Во „Цреша“, дрвото е свето, затоа што ги собира сите тие потиснати чувства и ги чува, без оглед на тоа колку луѓето околу него сакаат да ги заборават. Затоа што кога некој ќе се обиде да ги погребе своите болки без да ги процесира, тие само одново израснуваат од под површината. Црешовото дрво не учи дека вистинското исцелување не доаѓа од игнорирање, туку од храброста да се соочиме со корените, колку и да се мрачни. Ако сме подготвени за тоа, можеме конечно да почнеме да му пркосиме на она кое досега го нарекувавме судбина.
Како ја гледаш моменталната состојба на македонската литература и каде мислиш дека се наоѓа во однос на својот потенцијал?
Македонската литература е заложник на самозадоволство и конзервативизмот кој веќе долго време ја задушува креативната експлозија. Имаме море од талентирани автори, но често се чини дека тие пливaт во океан од сивило кое го создаваат квазиинституционалните братства и недостигот од вистинска критичка сцена. Македонската литература, наместо да биде револуционерна, стана едноставено ехо на истите повторувачки теми. Една од најголемите опасности е што новите гласови се заглушуваат од оние кои го држат „монополот“ на литературната „вистина“, што води кон стагнација и културна инерција. Но токму тука е и убавината — уживањето да се бориш за кршење на тие кругови, да се подготват нови терени каде креативноста ќе може да се раѓа без лимити. Време е да ја ослободиме литературата од старите конструкции на соц-реализмот и да ја поставиме како авангарда на општествените промени, а не само како музеј на отсонувани соништа. Литературата треба да го раскаже она што никој друг не се осмелува, да предизвика, да раздразни, да вознемири. Токму тоа ќе ја направи силна — а тоа, за жал, сè уште ни недостига.
По цели шеснаесет години повторно промовираш дело во твојот роден Велес.
По цели шеснаесет години повторно промовирам во Велес – градот што ми е и проклето блиску до срцето и каде, верувај, секоја улица и секој камен носат тежина и приказна што ја чувствувам како дел од себе. Не е случајно што се враќам токму сега – поради таа непроменлива, безумна љубов што ме поврзува со мојот град, која, и покрај сите недоразбирања што ги носи секојдневието, не се изгуби ни за миг. Велес е метафора за македонската судбина, со сите свои несогласувања и непредвидливости. Моето враќање со Цреша не е само авторски гест, туку е и тивок, но непоколеблив чин на лојалност кон место што те обликува, што те тера да се бориш и да не се откажуваш – дури и кога тоа се чини бесмислено.
Промоцијата е дел од содржините на овогодинешните 62 по ред Рацинови средби. Што претставува Рацин за тебе?
Рацин е пулсот што ја чука сржта на македонскиот глас — суров, бунтовен, и непомирлив со лагата и тишината што ја обвиваат вистината. Тој не е само поет, тој е ехо на гневот и надежта што гори низ вековите, израз на она што не може да се заборави и да се сокрие. Во Рацин гледам жив спој на личното и колективното страдање, на поетската страст што крши синџири и ги буди потиснатите. Неговите зборови се како остар нож — болни, но неопходни — што ја прорекуваат реалноста без маски. Рацин ја претставува културната слобода што не ја прифаќа цензурата, етикетите и ограничувањата. Тој е гласот што повикува на пробуда, на отпор, на неизвесност и на смелост да се биде различен во време на угодување.
Што после Цреша?
По Цреша, патот е нејасен, но неопходен — пат кон личната па ако сакате и литературната слобода не се добива на тацна, туку се освојува повторно и повторно. После Цреша, борбата продолжува.
